Yolda yürürken bir yabancının düşmesine gülmek ya da sosyal medyada düşme videolarını izlerken eğlenmek sizce de normal mi?
Bu durumun ardında yatan sebepler neler? Neden birinin düşmesini komik buluyoruz?
Son yıllarda gerçekleştirilen araştırmalar, bu doğal mizahi tepkinin sadizm ya da empati eksikliği ile değil, bir dizi duygu ve unsurun birleşimiyle ortaya çıktığını gösteriyor. Bu unsurlar, bizi kahkahalara boğma potansiyeline sahip.
Ancak bu mizah biçiminin derinliklerine inmeye başlamadan önce, iki önemli noktayı göz önünde bulundurmak gerekiyor.
Birincisi, her düşmenin komik olmadığını unutmamak gerekir. Düşmeler ciddi yaralanmalara neden olabilir ve özellikle savunmasız bireyler için hayati tehlike arz edebilir.
Bu nedenle, özellikle çocuklar ve yaşlılar için bu tür kazaların önlenmesi büyük önem taşır. Küçük bir kafa travması ya da kırık, ciddi sonuçlar doğurabilir.
İkinci önemli nokta ise düşmenin herkes için komik olmayabileceğidir.
Psikolog Janet Gibson, BBC Dünya Servisi’nin CrowdScience programında yaptığı açıklamada, “Ben gülemiyorum çünkü düşmelere karşı hoşnutsuzluk duyuyorum. Böyle bir sahne gördüğümde, ilk tepkim ciddi bir kaza düşüncesi oluyor ve o kişinin sağlığı için endişeleniyorum,” ifadelerini kullanıyor.
Grinnell College’da “Mizah Psikolojisine Giriş” adlı kitabın yazarı Emeritus Profesör Gibson, bir kişinin tökezlemesini komediye dönüştüren dört temel unsuru sıralıyor.
Bu unsurlardan ilki “norm ihlali”dır.
Herkesten beklenen, A noktasından B noktasına kesintisiz bir şekilde yürümektir; yani yolda dikkat çekici bir olay yaşamamak.
Gibson, “Düşmenin komik olması tuhaf bir durumdur, çünkü bu bir rahatsızlık yaratabilir ve sosyal kurallara aykırıdır. Ancak norm ne kadar ihlal edilirse, o kadar komik hale geliyor,” şeklinde analiz ediyor.
İkinci unsur, sürpriz etkisidir. Beklenmedik bir olay, zihnimizde bir tepki oluşturur.
Gibson, “Sürpriz sadece düşme anı olmak zorunda değil. Kişinin nasıl düştüğü ya da olayın yaşandığı an ve bağlam da sürpriz unsuru taşır,” diyerek durumu açıklıyor.
Üçüncü nokta ise olayın zararsız görünmesi ve ciddi sonuçlarının olmaması gerçeğidir.
Elbette, bir kişinin yüksek bir yerden düşüp hayatını kaybetmesi komik değildir. Ancak, ayağını kaydırıp düşen birinin durumu oldukça farklıdır.
Psikolog, “Olayın ciddiyetine, düşmenin nedenine, mağdurun niyetine ve kırılganlığına bağlı olarak her şey değişir…” şeklinde ifade ediyor.
Gibson’ın belirttiği son unsur ise düşen kişinin yüz ifadesidir:
“Eğer düşen kişi acı içinde ya da sinirli görünüyorsa, sahne komik olmaktan çıkar. Ancak kişi şaşkın, afallamış ya da mahcup bir ifade sergiliyorsa, bu durum olayın espri unsuru haline gelir.”
Mesafe faktörü
Arizona Üniversitesi’nde pazarlama profesörü Caleb Warren, bazen ciddi bir olayın bile mizahi hale gelebileceğini vurguluyor.
Bu alanda araştırmalar yapan Warren, “Kötü bir şey meydana geldiğinde, eğer bu duruma karşı belli bir mesafe hissediyorsak, mizaha dönüşebilir,” diyor.
Bu bağlamda, “mesafe” farklı şekillerde yorumlanabilir.
Örneğin, mekânsal veya coğrafi mesafe: Uzak bir şehirde, ülkede ya da kıtada yaşanan bir düşme olayı bizlere daha komik gelebilir.
Sosyal mesafede ise tepkiler, düşen kişinin tanıdık mı yoksa yabancı mı olduğuna bağlı olarak değişir. Bir yakının düşmesine gülerken, utanç duyma hissi yaşayabiliriz.
Zamansal mesafe de önemlidir. Başlangıçta ciddiyetle karşılanan bir düşme, aylar ya da yıllar sonra eğer ciddi sonuçlar doğurmamışsa, hafif ve komik bir anıya dönüşebilir.
Düşmeleri komik bulmamızın nedeni genellikle olayın dışında, güvenli bir mesafede olmamızdır. Çoğu zaman, tanımadığımız birinin internet videosunu izleriz.
Warren, CrowdScience’da bu durumu “Bir kaykaycı, hareket yaparken korkuluğuna çarparsa ve yaralanırsa, izleyicide gülme tepkisi oluşur; çünkü bu kişiyle özel bir bağınız yoktur. Sonuçta bu olay sizin başınıza gelmiyor,” şeklinde açıklıyor.
Ayrıca, eğer kaykaycı ciddi bir yaralanma yaşamamışsa, kendisi bile bu görüntüyü bir yıl sonra komik bulabilir.
Araştırmacıya göre, her bireyin düşme olayını komik bulmasını sağlayan bir “mükemmel doz” vardır.
Québec Üniversitesi’nde görevli psikolog Geneviève Beaulieu-Pelletier, Akademik haber platformu The Conversation’da yayımlanan bir yazısında, zararsız düşmelere gülmenin suçluluk hissetmeyi gerektirmediğini savunuyor.
Beaulieu-Pelletier, “İnsanların beceriksizliğini içeren komik durumlara güldüğümüz için kendimizi affedebiliriz,” diyor.
Psikolog, “Biz başkasının acısına ya da stresine gülmüyoruz; sadece sürpriz etkisi, olayın uyumsuzluğu ve düşen kişinin yüz ifadesine tepki veriyoruz,” sözleriyle durumu özetliyor.
Madalyonun öteki yüzü
Peki, düşen kişinin hissettikleri? Genellikle yere kapaklandığımızda utanma ve mahcubiyet hissederiz. Bunun sebepleri nelerdir?
Sam Houston Eyalet Üniversitesi’nde utanç üzerine araştırmalar yapan psikolog Roland Miller, burada önemli bir faktöre dikkat çekiyor: Etrafımızdaki yabancıların varlığı.
Miller, CrowdScience’a verdiği bir röportajda, “Böyle bir durumu hepimiz yaşadık ve elbette hoşumuza gitmedi,” şeklinde ifade ediyor.
Utanç duygusunun anahtarının sosyal değerlendirme ve olayın kamuya açık yaşanması olduğunu belirtiyor.
İlginç bir şekilde, yalnız başımıza veya sadece çok yakın arkadaşlarımızla böyle bir durum yaşadığımızda, kendimizi o kadar da utanmış hissetmiyoruz.
Araştırmalar, en çok tanımadığımız insanlar karşısında utanç duyduğumuzu gösteriyor.
Miller, “Laboratuvar ortamında gönüllülerden utanç verici görevleri bir seyirci önünde yapmaları istendi. Bu seyirciler ya aile üyeleri ya da tanımadıkları kişilerden oluşuyordu. Sonuç olarak, insanlar yabancıların bulunduğu ortamda çok daha fazla utanç duyuyordu,” şeklinde açıklıyor.
Bu durum, ilk bakışta mantıklı gelmeyebilir. Nihayetinde neden sokaktan geçen birinin ne düşündüğünü bu kadar önemsiyoruz? Cevap şu: Ailemiz ve arkadaşlarımız bizi zaten seviyor.
Bu mantıkla, bizi tanımayan birinin önünde yaşanan her türlü mahcup edici durum, toplum nezdinde istenmeyen bir imaj yaratma riski taşır.
Miller, “Ve biz, sevilmemekten ya da dışlanmaktan korkar
